تحولات شگرف هوش مصنوعی نظام حقوق مالکیت فکری را با چالش‌های بنیادین روبرو کرده است
آخرین ویرایش در آذر 6, 1404 توسط رضا اسد زاده
بندرعباس- در عصر تحولات سریع فناوری و گسترش فزاینده هوش مصنوعی، بحث حقوق مالکیت فکری هوش مصنوعی به یکی از پیچیده‌ترین و کلیدی‌ترین مسائل پیش روی نظام‌های حقوقی در سراسر جهان تبدیل شده است. یک پژوهشگر برجسته حقوق تاکید کرده است که آثار تولیدشده توسط هوش مصنوعی سوالات عمیقی را در مورد چگونگی حمایت و تعیین مالکیت آن‌ها ایجاد کرده و نیازمند رویکردی نوین در قانون‌گذاری است. این دغدغه‌ها نه تنها برای کشورهای توسعه‌یافته بلکه برای ایران نیز به چالشی جدی مبدل گشته است.
[
](
)
هوش مصنوعی و لزوم بازنگری در مفهوم «خالق» در حقوق مالکیت فکری
امیرمحمد رضایی زارعی، پژوهشگر حوزه حقوق خصوصی، در گفت‌وگو با رسانه‌ها، با اشاره به پیشرفت خیره‌کننده سامانه‌های هوش مصنوعی مولد (Generative AI) که قادر به خلق متون، تصاویر، موسیقی و کد هستند، به این نکته تاکید کرد که نظام‌های حقوق مالکیت فکری هوش مصنوعی با پرسش‌های بنیادی مواجه‌اند: آیا آثاری که توسط ماشین‌ها خلق می‌شوند، می‌توانند مشمول حمایت حق مؤلف قرار گیرند؟ و مهم‌تر از آن، چه کسی به عنوان خالق و دارنده حق شناخته خواهد شد؟
اکثریت قریب به اتفاق نظام‌های حقوقی بین‌المللی و داخلی، از جمله کنوانسیون برن، قوانین ایالات متحده، اتحادیه اروپا و همچنین قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ و قانون مالکیت صنعتی ۱۴۰۳ ایران، بر "خلاقیت انسانی" به عنوان شرط اساسی برای شمول حق مؤلف تاکید دارند. این اصل تاریخی، هر اثری را "نتیجه فکر و ابتکار انسان" می‌داند. در نتیجه، آثاری که بدون دخالت مستقیم و خلاقانه انسان و صرفاً توسط هوش مصنوعی تولید می‌شوند، ممکن است فاقد "شیوه بیان انسانی" تلقی شده و از حمایت حق مؤلف محروم بمانند. در چنین حالتی، این آثار به طور بالقوه وارد "حوزه عمومی" (Public Domain) شده و استفاده از آن‌ها برای همگان آزاد خواهد بود. این وضعیت می‌تواند انگیزه‌های سرمایه‌گذاری و خلاقیت را در حوزه هوش مصنوعی تحت تاثیر قرار دهد.
مالکیت فکری آثار هوش مصنوعی: ابهام در هویت صاحب اثر
حتی در صورت پذیرش این فرضیه که آثار تولیدشده توسط هوش مصنوعی قابل حمایت هستند، چالش بزرگ‌تری پدید می‌آید: چه کسی مالک این آثار است؟ این سوال به چهار دیدگاه اصلی منجر شده است که هر کدام پیامدهای حقوقی متفاوتی دارند:
کاربر (Prompter): کسی که دستورات یا ورودی‌ها را به هوش مصنوعی می‌دهد.
توسعه‌دهنده مدل هوش مصنوعی: شرکتی یا فردی که الگوریتم و مدل هوش مصنوعی را طراحی و آموزش داده است.
مالکیت اشتراکی: ترکیبی از کاربر و توسعه‌دهنده، که هر دو به نوعی در تولید اثر نقش داشته‌اند.
عدم مالکیت اختصاصی: این دیدگاه که برخی کشورها مانند ایالات متحده به آن تمایل دارند، پیشنهاد می‌کند که خروجی‌های هوش مصنوعی اساساً باید بدون حقوق مالکیت فکری هوش مصنوعی باقی بمانند و به هیچ فرد یا نهادی تعلق نگیرند.
این ابهامات نشان‌دهنده شکاف عمیقی است که بین پیشرفت‌های تکنولوژیک و چارچوب‌های حقوقی موجود ایجاد شده است. نبود تعریف روشن از "خالق" و "مالک" در این زمینه، می‌تواند به دعاوی حقوقی متعدد و پیچیده‌ای منجر شود و امنیت حقوقی را به خطر اندازد.
نظام حقوقی ایران در مواجهه با چالش‌های حقوق مالکیت فکری هوش مصنوعی
پژوهشگر حقوقی، رضایی زارعی، به وضعیت ایران در این زمینه نیز اشاره کرد. بر اساس ماده ۱ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸، اثر به عنوان "نتیجه ابتکار و ابداع پدیدآورنده" تعریف می‌شود که مستلزم وجود یک "پدیدآورنده انسانی" است. این رویکرد در قانون مالکیت صنعتی ۱۴۰۳ نیز منعکس شده است. بنابراین، آثار تولیدشده توسط هوش مصنوعی که فاقد عنصر خلاقیت انسانی باشند، احتمالاً در نظام حقوقی فعلی ایران مشمول حمایت حق مؤلف یا مالکیت صنعتی قرار نخواهند گرفت.
متاسفانه، در حال حاضر هیچ مقرره قانونی خاصی در ایران برای تعریف و تنظیم حقوق مالکیت فکری هوش مصنوعی وجود ندارد. این خلاء قانونی، چالش‌ها را برای نوآوران، هنرمندان و توسعه‌دهندگان در کشور دوچندان می‌کند و می‌تواند مانعی برای رشد و توسعه این فناوری در ایران باشد.
آینده حقوق مالکیت فکری هوش مصنوعی: ضرورت تدوین قوانین جامع
مسئله حقوق مالکیت فکری هوش مصنوعی یکی از مهم‌ترین چالش‌های حقوقی عصر جدید است. نظام‌های حقوقی کنونی، چه در ایران و چه در بسیاری از کشورهای دیگر (به استثنای معدودی مانند انگلستان در برخی جنبه‌ها)، بر پایه نقش مرکزی و بی‌بدیل انسان بنا شده‌اند و برای مواجهه با آفرینش‌های کاملاً خودکار طراحی نشده‌اند. سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) و نهادهای مشابه نیز فعالانه در حال بررسی این چالش‌ها هستند. این عدم انطباق منجر به وضعیت فعلی شده که بسیاری از آثار هوش مصنوعی از حمایت حق مؤلف بی‌بهره‌اند و تعیین مالکیت آن‌ها با چالش‌های جدی روبرو است.
برای برون‌رفت از این وضعیت و تضمین عدالت و نوآوری در این حوزه، تدوین مقررات تکمیلی و ایجاد سازوکارهای مالکیت جدید، امری ضروری است. این قوانین باید جامع، منعطف و با چشم‌انداز آینده فناوری تدوین شوند تا:
مفهوم "خالق" و "اثر" را در پرتو هوش مصنوعی بازتعریف کنند.
رویکردهای شفافی برای تعیین مالکیت آثار هوش مصنوعی ارائه دهند.
انگیزه برای نوآوری و سرمایه‌گذاری در فناوری هوش مصنوعی را حفظ کنند.
از حقوق هنرمندان و تولیدکنندگان محتوای انسانی در برابر سوءاستفاده‌های احتمالی هوش مصنوعی حفاظت نمایند.
این اقدامات نه تنها به روشن شدن وضعیت حقوقی کمک می‌کند، بلکه راه را برای همزیستی مسالمت‌آمیز و مولد انسان و هوش مصنوعی در عرصه خلاقیت هموار خواهد ساخت.
مطالب مرتبط
- شاخص آلودگی هوا در تهران به مرز ۱۸۰ رسید؛ وضعیت قرمز برای سلامت شهروندان
- فناوری‌های نوین مسیر مدیریت هوشمند آسیب‌های اجتماعی را هموار می‌سازد
- شهردار تهران برای مقابله با بحران کم‌آبی، طرح نصب گسترده کاهنده‌های مصرف آب در پایتخت را پیشنهاد داد
- خراسان شمالی با ظرفیت‌های بی‌بدیل، گام در مسیر تبدیل شدن به قطب نخ ابریشم ایران می‌گذارد
رضا اسد زاده هستم فوق لیسانس علوم انسانی و با بیش از 8 سال سابقه خبرنگاری .
